Некогашниот југословенски електро-поп, диско и пост-панк се културен феномен кој стигна и до новинарите од британскиот „Гардијан“. Тие неодамна зборуваа со неколку диџеи и музичари од тоа време, меѓу кои и нашиот Кирил Џајковски, кој го основа легендарниот „Бастион“ со Ана Костовска, Мило Манчевски и Љубомир Стојсављевиќ.

За „Гардијан“ југо-попот беше „луд и неверојатен“, а статијата ни ја дава загадочната историја за една авангарда која започна во Нови Белград, која цветаше во 80-тите, а чии хитови во форма на семплови денес ги преземаат светски ѕвезди како Кендрик Ламар, кога продуцентот на „9-th Wonder“ ја искористи песната „Остави трага“ од 1976 година.

Но, југо-попот се враќа. Разни ентузијасти почнаа опсесивно да копаат низ овој заборавен агол на поп-от, почнаа повторно да издаваат некои од изданијата (како компилацијата „Поп не поп“ објавена од „Диском“) или да ги објавуваат на Јутјуб, каде каналите со музика „Југо“ имаат стотици илјади прегледи.

Сè започна во салата во Нови Белград

Забавите во панталони со широки ногавици и блескави кошули кои танцуваа цела ноќ беа вообичаена глетка во светските престолнини за забава околу 1970-тите. Но, за Нови Белград, изграден во бруталистички архитектонски стил, тоа беше сосема ново искуство. Во подрумот на спортската сала беше отворена првата дискотека во социјалистичка Југославија, пишува Гардијан.

Сè започна во таа спортска сала во Нови Белград. Промоторот и диџеј Бобан Петровиќ го отвори клубот во 1967 година за да обезбеди „братство и единство“, што беше слоган на оваа балканска држава предводена од маршалот Тито. Петорвиќ беше меѓу првите диџеи што им ги донесоа фанкот, бугито и диското на југословенските маси.

Петровиќ работеше напорно за да создаде пријатна средина.

Тоа не беше само место за танцување, таму се создаваше вкус за музика и мода. Се обидов да ја пренесам атмосферата од мојот роденден и роденденот на моите пријатели, дури и се одлучив за мебел сличен на мојата дневна соба – изјави Бобан Петровиќ за Чувар.

Како дете, Петровиќ од прозорецот на неговиот стан објави увезени плочи на Елвис и Глен Милер, купени од неговите родители. „Така, јас веројатно бев првиот диџеј во таа област“, вели тој иронично. Овој амбициозен 18-годишен фудбалер требаше да потпише договор со белградска Црвена Звезда, но повредата на коленото што му ја прекина кариерата го насочи кон музика.

Петровиќ го основаше диско-поп бендот „Здраво“ во кој пееше и свиреше клавијатури. Тој, исто така, уживаше локална репутација како соло-уметник, издавајќи 10 синглови и два фанк, поп и диско албуми, но неговите меѓународни аспирации исчезнаа кога разговорите со издавачките куќи во Лондон пропаднаа.

Последниот соло-албум на Петровиќ, „Зора“ од 1984 година, беше збогум на музиката и неговиот досегашен живот. Тој ја напушти Југославија, која брзо се дестабилизираше, за да започне бизнис со челик на Кипар и на крајот се пресели во Марбела, каде што купи локален фудбалски тим.

Треба да се каже дека „Ride“, песна што ја продуцираше со неговата ќерка Ана Ен, влезе во Топ 40 на Обединетото Кралство во 2002 година. Петровиќ во моментов снима песни со својата сопруга, виолончелистката Џела Чело, со која се надева дека следната година ќе настапи на фестивал за класична музика.

„Нови талас“, пост-панк и Роланд 808

Во раните 1980-ти, неизвесноста во воздухот предизвика нешто друго – „Нови талас“, односно „Нови вал“-југословенски њу-вејв со пост-панк и експериментална електронска музика, поттикнат од слични звуци во Британија.

Огромна енергија и ново чувство за слобода експлодираа меѓу младите луѓе во Белград, Загреб и Љубљана – велат Лука Новаковиќ и Вања Тодоровиќ, кои ги предаваат Петровиќ и другите југословенски изведувачи за нивната куќа „Диском“.

Голем број нови бендови, како Хаустор и Боа од Загреб, Електрични оргазам и Идоли од Белград и Видеосекс од Љубљана, привлекоа скромно внимание во меѓународниот музички печат, во весници како Мелоди Мејкер и НМЕ. Електронската музика во почетокот беше „целосно андеграунд“, истакнуваат сопствениците на „Диском,“ а уметниците бараат нови можности за изразување. Недостатокот на опрема, во Белград имаше само еден синтисајзер Roland TR-808, ги натера музичарите да бидат креативни.

Овој 808-мица од синтисајзер, култна ритам машина на раниот хип-хоп, електро и хаус, припаѓаше на двајца пионери на електрониката во Белград. Опремата била скапа и тешко да се набави, но во тоа успеале Зоран Врачевиќ и Зоран Јевтиќ, пријатели од 14-годишна возраст, чии животи целосно се смениле кога првпат ги слушнале Депеш Мод и Мека ќелија.

Штом слушнавме дека електрониката доаѓа од Велика Британија, мислев дека морам да заборавам на вистинските тапани. Купив ритам-машина, потоа стар шестоаголен сет на Сименс, прв таков на Балканот. Одеднаш тоа беше сосема нов свет – вели Врачевиќ.

Тие наскоро го формираа „Дату“, електронско дуо инспирирано од Јапонскиот жолт магичен оркестар и ги собраа „Shizike“ и „Master Scratch Band“, првите југословенски електро и хип-хоп бендови во стилот на „Бананарама“. На секои неколку месеци тие патуваа во Лондон за да купат нови плочи и нова опрема и бидејќи зборуваа англиски, тие преведуваа прирачници за други уметници и ги учеа своите колеги како да ги користат инструментите.

Ограничениот пристап создаде длабоко чувство за пријателство во електронската сцена што се појавуваше.

Ако некој добиеше нешто ново, штом научеше како да го користи, ќе му го дадеше на некој друг-вели Врачевиќ. – Кругот на музичари беше мал, само педесетина луѓе, кои доаѓаа меѓусебно на концерти и си одеа на гости по дома.

Немало семплери, правеле бас-линии на свој начин

Врачевиќ и Јевтиќ немаа пристап до семплери и мораа да бидат инвентивни за да го дизајнираат својот звук, користејќи импровизирани методи како што се користење на прекинувачи на задната страна од нивните ритам-машини или сечење и повторно склопување на лентите. Бидејќи немаше компјутери како денес, овој пристап беше напорен.

Луѓето мислеа дека повторувачките звуци не можат да се направат без семплер, но ние успеавме. Беше смешно, беше неверојатно. Целиот овој пристап на „направи сам“ беше извор на креативност, бидејќи нè натера да размислуваме сосема поинаку. Не можевме да користиме однапред готови семплови, тие едноставно не постоеја – рече Јевтиќ за Гардијан.

Со опремата која ја донеле од Лондон, а која во некои случаи чинела поскапа од годишните плати на нивните родители, двајцата Зорановци помогнаа да се снимат 20 албуми од 1981 до 1984 година.

Смешно е што не знаевме како да свириме тогаш. Го имавме овој стар секвенцер „Роланд MC4B“. Немаше начин да внесувате белешки преку тастатурата, изгледаше како огромен калкулатор. На Зоран му читав неколку броеви пет минути, како 24, 48, 96. Луѓето нè гледаа и не им беше јасно што се случува. Потоа ќе го притиснев копчето за репродукција и одеднаш ќе се слушнеше цела бас линија. И тоа беше – опа! – вели Врачевиќ.

Објавувањето на 5.000 копии од плочата на групата „Дата“ брзо се распродале. Привлечени од новиот локален звук, луѓето се собирале во белградските клубови, а на врвот од 1981 до 1985 година, Врачевиќ и Јевтиќ присуствувале на три до четири свирки неделно за да слушаат други изведувачи, но и да свират свои работи. Нивните песни ги пуштаа уредниците на локалната радио-музика, а едно списание имаше наградна игра за нивната изведба, за која имаше десетици илјади записи.

Телевизиите почнаа да известуваа за нив како одговор на британското шоу „Топ оф д попс“. Ако едно од нивните патувања во Лондон не се претвореше во децениски престој во градот во кој беа вљубени, можеби ќе станеа вистински sвезди, смета Јевтиќ. Наместо тоа, Врачевиќ почна да живее од ремикси за големи издавачки куќи, додека Јевтиќ стана графички дизајнер и илустратор.

Македонскиот „Бастион“, скапоцен камен на синт-попот

Во меѓувреме, во Скопје во Македонија, уште еден од неколкуте синтисајзери 808-мици во Југославија беа во сопственост на Кирил Џајковски, кој го основаше „Бастион“ со пејачката Ана Костовска, текстописецот Милчо Манчевски и Љубомир Стојсављевиќ на бас. Групата траеше кратко, но нејзиното влијание беше силно почувствувано.

Флора Питроло, која го издаде албумот на „Бастион“ од 1984 година во 2018 година на нејзиниот ACC Records, ја нарекува плочата „брз скапоцен камен на еклектичен, експертски синтетички бран, жанровски интересен, но базиран на ова светло, гламурозно поп-чувство“.

Уште во средно училиште и со помош на родителите, Кирил Џајковски, кој денес е познат електронски композитор кој се врати од Австралија, а сега живее во Скопје, купи синтисајзер, ритам-машина и касетофон со четири ленти.

Тоа е сè со што можев да работам. Но, тоа беа класични парчиња опрема, имав синтисајзер 808 и „Јупитер-4 Роланд“. Немав секвенцер, така што сè беше снимено во живо на лента – вели Џајковски.

Државата суптилно ги цензурирала диџеите

Луѓето лесно се збунуваат, Југославија никогаш не беше дел од Источниот блок. Во креативна смисла, тоа беше навистина убав период. Моите спомени од тоа време не се расипани од политиката или нешто слично – вели Петровиќ.

За разлика од често ограничувачкиот пристап на СССР кон културата, властите во Југославија генерално ги оставија своите музичари „да дишат“. Кога навистина се случи цензурата, беше посуптилно, објаснува Петровиќ, кој се сеќава дека по еден негов коментар во кој тој ја повика националната влада за загадување на неговата песна, бендот мистериозно исчезнал од етерот.

Тито се раздели со Сталин во 1948 година, а во 1950-тите Југославија го поттикна туризмот, што доведе до политика на отворени врати нетипична за социјалистичките земји. Со тоа дојде културната размена, па влијанието на западната музика сè повеќе се чувствуваше. Имаше дури и локална музичка сцена Маријачи: Ју-Мекс.

Движењата беа двонасочни, една од првите југословенски sвезди, хрватскиот пејач Иво Робиќ, чија оригинална верзија на „Странци во ноќта“ ѝ претходеше на песната на Синатра со години, им помогна на Битлси да се пробијат со Тони Шеридан и Полидор.

Сепак, имаше и идеолошки пречки. „Југословенскиот Жан-Мишел Жар“, Миха Крај, се бореше со објавувањето на неговиот прв соло-албум „Андромеда“ – изненадувачки хит од 1980 година – за наводно религиозни теми, сè додека словенечкиот фолк-композитор Вилко Овсеник не му ја препорача плочата на РТБ Белград.

Да имаш врски беше сè, рече Кинг, кој уште компонира и планира повторно да ја објави „Андромеда“ следната година, заедно со нов запис. Подоцна, полицијата прекина еден фестивал поради политичка изјава против формирање друг бенд со кој беше поврзан Кралот.

Тоа беше приказна со горчлив вкус што никогаш нема да ја заборавам – вели Кинг.

Носталгични сме за сè што таа Југославија претставуваше, не само за музиката

Овој вид репресија се засили со претстојниот конфликт. Вниманието на светот беше насочено кон Југославија во 1991 година, кога започна најбруталниот европски воен конфликт од Втората светска војна. Во текот на речиси една деценија, соседите се свртеа едни против други, а терминот „етничко чистење“ првпат влезе во англискиот јазик. Летните клубови во Хрватска, која има најголем дел од југословенското крајбрежје, беа затворени за музичарите, но луѓето имаа многу што друго за кое требаа да се грижат во тоа време. Раните на војната сè уште се длабоки.

Веднаш по независноста, подиумите за танцување покрај морето во Хрватска уште беа затворени. Беше тешко за многу бендови и пејачи кои на лето настапуваа на тераси и клубови-опишува Крај.

Тој вели дека по 10-дневната војна за независност на Словенија во 1991 година, повеќето места исто така избегнувале да пуштаат југословенска и балканска музика и дека културната носталгија се појавила дури подоцна, како што минувале годините.

Сите екс-ју музичари со кои зборуваше Гардијан имаат убави спомени од Југославија. Петровиќ вели дека стандардот на живеење бил толку добар што им рекол на своите американски пријатели дека калифорнискиот начин на живот што го започнале „Бич Бојс“ можел да се најде во Југославија и порано.

Мајка ми беше од Хрватска, татко ми од Србија, но ние никогаш не се идентификувавме така. На сите ние кои пораснавме во Југославија и кои навистина се чувствувавме слободни, тешко ни е да прифатиме дека таа повеќе не постои. Ние носиме носталгија за сè што претставуваше таа Југославија, а не само за музиката – додава тој.



Republika.mk - содржините, графичките и техничките решенија се заштитени со издавачки и авторски права (copyright). Крадењето на авторски текстови е казниво со закон. Дозволено е делумно превземање на авторски содржини (текст и фотографии) со ставање хиперлинк до содржината што се цитира.